Nova

Bonvenon al Nova projekto! Lernu pri ĉi tiu Nova regularo por la uzata Esperanta lingvo, kiu celas plifaciligi skribadon kaj paroladon!

En ĉi tiu ĉefpaĝo, vi trovos enkondukon en ĉiuj novaĵoj, kiuj Nova regalos vin. Por faciligi lernadon, sekve ĉiu ero inkluzivos novaĵoj antaŭ ĝi. Do vi trovos enkondukon al Nova alfabeto, kaj de tie ni uzos ĝin, ktp.

Bv legu pri Nova, legu Ekzemplojn en Nova, legu pri la filozofio kaj detaloj de Nova, kaj fine legu Blogon en Nova, kiu celas montri aktualaĵojn en Nova.

La alfabeto de Nova sekvas la Fundamentan regulon: ĉiu litero havu nur unu sonon. Aliflanke, multaj ne ŝatas aŭ povas uzi ĉapelitajn literojn. Kion fari?

Nova kombinas internacian standardon, Unikodo, kun Fundamenta sinteno. En Unikodo, oni decidis, ke la unuaj 127 signoj entenu la anglan alfabeton, t.e. de A al Zo, 26 literoj.

Esperanto el tiuj ne havas q, w, x, y - kvar literojn. Ĝi havas ses ĉapelitajn literojn kiuj ne estas en la angla alfabeto. Se ni volas uzi la ĉiam haveblajn anglajn (askiajn) literojn, ni devas aldoni du literojn kunmetante aliajn literojn.

La litero ĥo estas tre malofta kaj sone simila al la kunmetaĵo “kh”, do ni skribos ĝin tiel.

Aldone, la Esperanta alfabeto havas tri literojn, kies sono kunmetiĝas el aliaj. Temas pri co. ĉo, kaj ĝo (kiuj sonas kiel tso, tŝo, kaj dĵo). Ni skribu ĝon kunmete, kaj uzu la aliajn maluzatajn anglajn literojn laŭ maniero simila al tiu de Ĉina transskribo en Latinajn literojn: ĉ→q,  j→y, ĵ→j, ŝ →x, ŭ→w, kaj ĝ→dj. Ĉio alia restu senŝanĝa. Aldone, oni povas uzi la literon “u” anstataŭ “w” kie tio ne konfuzas.

Ekde nun, ni uzos ĉi tiun transskribon…

Sintene, Nova emas sekvi la Fundamenton kiel eble pley multe, sed emas esti pli pardonema kay malerariga. Unu el la qefay plendoy pri Esperanto estas la akuzativo, kiu estas bonega ideo, sed ofte konfuzas homoyn.

Qefe, tio estas au pro manko de la akuzativo en ilia denaska lingvo, au pro qeesto de pluray kazoy, kiuy ne tradukidjas al la akuzativo. Aldone, multegay lingvoy eq ne entenas la ideon de kazoy, kaj uzas cirkumstancay vortoy por indiki kazan rilaton. Ankau Esperanto faras tion, por qiuy kazoy krom tiuy en kiuy uzidjas la akuzativo. Tiuy cirkumstancay vortoy estas la prepozicioy.

En Nova, la akuzativo ekzistas! Sed oni povas ellasi ĝin en kazoy, kie la subyekto estas tuy antau la verbo, au la obyekto tuy post.

Tio signifas, ke qiuy el tiuy qi frazoy djustas en Nova kay havas la saman signifon: “mi amas vin” = “mi amas vi” = “vi mi amas” = “amas vi mi” sed “mi vin amas” = “amas mi vin”

“La horo, kiu ni atendis.” (Nova) = “La horo, kiun ni atendis.” (Nova kay Esperanto)

Rimarku, ke vi qiam povas uzi la akuzativon kiel en Esperanto. Tamen, en Nova, kelkfoye vi povas ellasi djin. Kay vi probable volas ellasi djin ofte.

Se vi volas scii pli pri la ellaso de la akuzativo, yen ligilo.

Esperanto dekomence havis problemoy facile videblay. La akuzativo estis unu, kiu estis preskau universala. Alia malpli universala estis tiu de la difina artikolo, “la”. Qefe djia problemo au estis, ke dji entute mankas en kelkay lingvoy, au ke dji ne estis uzata same en qiuy.

Ekzemple, Slavay lingvoy kaj la Latina ne uzas difinay artikoloy. En Latiniday lingvoy, artikoloy ekzistas, sed oni uzas ili malsame kay diverse. En la itala, ekzemple, oni uzas artikoloy preskau universale, inkl. kun poseday pronomoy: “la mia casa” = “mia domo”.

En Nova, oni qiam povas ellasi la difina artikolo. Se oni devas precizigi, oni povas uzi “tiu” au “qiu”.

Akordidjo de vorta nombro estas kay lingva problemo kay sona. En multay lingvoy, adyektivoy ne akordidjas kun siay substantivoy. En angla lingvo, ekz. oni diras “the pretty horses”, kie “pretty” signifas “beleta” au “beletay” - ne ekzistas distingo.

Akordo inter adyektivo kaj substantivo lau nombro aldone havas (sona) problemo, ke dji kreas sinsekvo da similay finajoy. Se vi havas frazo kun substantivo kay djiay adyektivoy, qiuy finidjos per plurala “-y”. Estas eq pli strange, se temas pri obyekto kay vi havas sinsekvo da “-ayn”.

Ripetado de sama finajoy strangas por homoy, kiuy ne alkutimidjis kay sonigas lingvon stranga. Do en Nova, oni simple povas ellasi qiu plurala finajo krom unu: “Ŝi havis grandajn bluajn okulojn” = “Xi havis granda blua okuloy.”

Ripetante alia afero: oni povas ellasi sekva finajoy, sed oni ne devas. Qiu frazo en Esperanto restas djusta.

Qu vi volas scii pli pri malapero de ripeta finajoy? Yen ligilo.

Zamenhof inventis tabelvortoy, unu el pley bona ecoy de Esperanto. Anstatau lerni serio da ofte simileca vortoy, kiu tamen ne havas superrega ordo, Zamenhof kreis tabelo y oni nur devas lerni prefiksoy kay sufiksoy. Se oni konas tiuy, oni povas kompreni qiu vorto en tiu tabelo.

Sed estas du problemoy kun tiu Zamenhofa tabelo: (1) prefiksoy kay sufiksoy estas arbitra, kay (2) tiu tabelo facile povus pligrandidji kay esti eq pli utila.

Unue, rimarku ke nenio en Esperanto indikas diferenco inter “-el” kay “-al” vortoy. Oni ne scias, kial “-am” vortoy indikas tempo, kay tute strangas, ke “-e” vortoy indikas loko (kay ne adverbo). Dum “-a” vortoy almenau rilatas al adyektivoy, ili konfliktas kun poseda pronomoy, kiu tute similas: “Kia estas tiu krayono?” “Mia” estas tute erare.

En Nova, oni aldonas nova prefiksoy kay sufiksoy, sed tenadas strukturo de tabelvortoy. Qiu Nova tabelvorto kunmetidjas de prefikso, meza litero “-i-”, kay sufikso. Prefiksoy nula, “k-”, “t-”, “nen-” restas, dum “q-” estas arkaika kay anstataue oni uzas “omn-”. Tio estas, qar q- tro similas al vorteto “ĉi” kay al demandovorto “ĉu”.

Aldone, nova prefiksoy aldonidjas: “h-” (por montrovortoy proksima: hio = “ĉi tio”), “al-” (por malsameco: aliu = iu alia), “sam-” (male), “kelk-” (plurala indikilo: “kelkiuy” = kelkaj homoj"), “last-” kay “unu-” (ordo), “krom-” (escepto: kromio = “ĉio alia”), ktp.

Sufiksoy xandjidjas eq pli, qar oni plifaciligas lernado per plilongigo: “-a” idjas -tipa, “-al” -kauze, “-am” -tempe, “-e” -loke, “-el” -maniere (au -voye), “-om” -kvante. dum -o kay -u restas same.

Oni povas uzi serio da aldona sufiksoy, ekzemple -kaze, -foye, -xance, kiel en omnikaze (ĉiukaze), hifoye (ĉi tiun fojon), lastixance (pro lasta ŝanco). Aldone, oni povas uzi mezurvortoy lauvole en qi tiu tabelvortoy: kelkitage (“dum kelkaj tagoj”), samimetre (“en la sama metro”), omniyare (“ĉiujare”, “ĉiun jaron”).

Qu vi volas vidi parte kompleta Nova tabelo? Yen ligilo.

Genra pronomoy estas problemo en multa lingvoy. Kivoye oni montru, ke oni celas au viron au virinon? Kikauze oni eq devus montri, qar kutime tute ne gravas?

Esperanto estas neneutrala lingvo genre kay sekse. Dji ne nur uzas genra pronomoy (“li” kaj “xi”) sed konsideras maskla kay neutra substantivoy identa. Dji havas sufisko “-in-” por indiki malneutreco, kiu evidente estas ankau malmaskleco, kay aldone havas prefikso “ge-” por klarigi neutreco.

Qefa problemo ne estas politika kay feminisma, sed lingva kaoso. En Nova, oni simple deklaras, ke omniu vorto estas neutra, kay ke se oni devas indiki sekseco/genreco, oni uzu sufiksoy “-in-” kay “-uq-”. Kaze de pronomoy, oni uzy “li” por omniu sekso, kay kie eblas entute ne uzu genra pronomoy. Kivoye ekzistas nova maskla sufikso “-uq-”, ekzistas nova maskla pronomo, “gi”.

Kikauze -uq- kay gi? Qefe, qar ili nenivoye djenas, qar oni ne uzas ili kay ili ne similas al alio. -uq- tenas karesfinajo maskla, “-ĉjo”, dum gi havas dura sono de litero go.

Sed genra vortoy! Kio estos patro au redjo? Nu, en Nova, patro estas same ol gepatro en Esperanto, kay redjo estas au maskla au ina. Au, kivoye oni prefere dirus en Nova, au uqa au ina. Anstatau ol uzi “reĝino”, oni prefere uzu redjedzo. Tio estas, qar redjino estas ina redjo, dum reĝino kutime estas edzino de redjo (kay ne mem redjo).

Sed “viro”! Tio simple signifas plenkreska homo. Viruqo estas maskla (uqa) plenkreska homo.

Sed “belulino”! Nu, sufikso -ul- yam entenas homeco, do kutime -ulino estas pleonasma kay oni povas simple skribi “belino”. Vira belulo estas beluluqo au prefere beluqo.

Do, ne forgesu: en Nova, eq belino estas “li”!

Kial dji nomidjas “iliismo”? Qar se oni volas distingi inter singularoy kay pluraloy, oni povas aldoni komenca i- al unua kay dua persono: imi signifas ni, kay ivi, nu, vi…

Sendube vi volas pridebati iliismo. Yen ligilo!

Plura lingvoy ne distingas inter adyektivoy kay adverboy, kay eq en Esperanto adverboy indikas du tre diferenca aferoy. Unue estas tio, lau kio oni nomas ili. Adverboy estas kun verboy kay esence estas “adyektivoy por verboy”. Sed oni ankau uzas ili en tute malsama maniero, por indiki aldono al tuta frazero au frazo.

“Ŝajne, li venis malfrue.” En tiu frazo, “ŝajne” ne estas vera adverbo, qar dji ne modifas djia verbo (“estas”). Male, dji indikas modifo de tuta frazo. “Malfrue” aliflanke estas tipa adverbo kay indikas modifo de venado.

En Nova, oni povas uzi adyektiva finajo por indiki vera adverbo: xayne, li venis malfrua. Aliflanke, oni povas uzi ne-plu-strikte adverba finajo -e por indiki nova vortoy kiu modifas tuta frazo au frazero. Tivoye oni povas krei similio al prepozicioy.

Esperanto yam havas preskau-prepozicia konstruajo. Temas pri uzo de adverbo kun “de”, “al” au simila prepozicio: “Li parolis konsidere de neniu rilate al ĉio.” En Nova, oni povas tute ellasi tiu prepozicio: “Li parolis konsidere neniu rilate omnio.” Aldone, oni ne plu kutime uzas universala prepozicio “je”. Anstatau, se oni ne konas djusta au konvena prepozicio, oni simple kreas dji el alia vorto: “Li skribis eseo teme milito.”

Rimarku, ke Esperanta -aŭ- vortoy estas en hiu kategorio. Kivoye oni yam diris komence, finaja \-aŭ povas facile anstatauidji per -e. Aldone, oni povas uzi nuda radikoy en kunmetajoy, ekzemple ‘anstatidji’. (Escepto faridjas por “antau”, kies mallonga formo estus “ante” - nuntempa finajo).

Vi yam vidis tio en parto pri iliismo: anstate diri “belulino”, oni povas diri “belino” en Nova. Nova amas mallongigoy klara, qar yu pli mallonga estas vorto des malpli probabla eraro.

Kelka mallongigoy en Nova estas tre ofta. Ekzemple, oni kutime ne skribas tuta vorto “kay”, sed nur mallongigo “y”. Tio, amuze, anke estas koncerna vorto en hispana lingvo, sed ne estas pli ol koincido.

Mallongigoy en Nova montras sinteno de hiu proyekto. Nia moto estas, “Se mi povas kompreni sen problemo, probable djustas.” Konsideru akuzativo: se oni sekvas reguloy de Nova, oni ne konfuzidjas, kvankam ya mankas akuzativo. Same en hiu kazo: oni povas ellasi du literoy en kay, tamen oni komprenas rezulto. Qar mallongigi kay eq plifaciligas legado, oni oftega uzas “y”.

Dua mallongigo estas tiu de unua nombro, “unu”. En Nova, oni kutime ellasas dua u: “un”. Oni faras tio nombranta, sed anke en kunmetajoy, kivoye “mia una auto estis biciklo” au tabelvorto “unifoye”. Tiu mallongigo devenas el deziro unusilabigi omniu nombrovorteto.

Tria estas ji anstatau dji. Hiu mallongigo ne vere estas pro mallongigo mem, sed qar kromiu pronomo estas forme konsonanto kay litero i. Tivoye, konsonanto montrata estas unu, malgre dukonsonanta skribado de litero djo.

Kivoye oni prononcas tiu mallongigoy? Same kutima: oni povas au diri kotopo au kay tivoye plu. Estas persona prefero.

Esperanto havas vigla listo da sufiksoy kiu ya ege helpas kunmeti vortoy. Oni foye aldonas nova sufikso, sed malofte. -end estas preske universala, dum -iv y -oz maloftegas. Fakte, oni kutime eq ne klara scias, kio vi celas per “kreiva” au “pluvoza”.

En Nova, kreado de nova sufiksoy (au prefiksoy, kvankam ili estas ege malpli ofta) havas du tute malsama celoy:

1. Malestigo de klaso da simila vortoy
2. Precizigo de vorto kiu apartenas al maluniversala kulturo

Ni konsideru ekzemplo de ambe.

-osmo estas sufikso kiu indikas publika evento rilata al antaua radiko. Ekzemplo estus “naskosmo”, kiu en nuna Esperanto estas naskotago (au, por pedantoy, “naskiĝtagrevenfestiĝo”).

Naskosmo ne utilas ege, qar oni ne havas aparta radiko por tiu evento. Sed kitempe oni edzidjas, oni celebras per nupto. Defalu malutila radiko, vi aldonidjas per edzosmo!  Qu funebrajo? Ne, temas pri mortosmo (au entombosmo, depende qu qeestas tombo).

Tio ege similas al maniero oni malestigis aparta radiko/vorto por idoy de bestoy. Dum nacia lingvoy kutimas uzi multa vortoy ekze “kitten” (katido en angla) “Küken” (kokido en germana), “puledro” (qevalido en itala).

-anjo aliflanke estas sufikso preciziga. Ji indikas mandjajo el iu kulturo. Kauzo de precizigo estas, ke kvankam homo ne konanta tiu mandjajo ne scias, pri kio temas, almene li scias, ke temas pri io mandjebla. Tio anke helpas precizigi, kikaze Esperanta radiko signifas alio ol mandjajo indikita. Ekze oni dirus “takanjo” por indiki Meksikia mandjajo “taco”, qar vorto tako yam indikas monuno.

Radikoy, kiu yam indikas mandjajo, povas sed kutime ne havas tiu finajo. Pico ne idjas picanjo, y suxio simile ne estas suxianjo - kvankam ambe eblas y povus helpi lernanto.

Preciziga sufikso anke estas uzata, kikaze Esperanto mem konfuzigas. Ekze sufikso -ad estas uzata kay indike longdaura ago kaj indike substantivigo de verbo. En Esperanto, diferenco okazas kikaze verbo y substantivo el sama radiko ne rilatas en kutima maniero.

Konsideru “martelo” (ilo) “marteli” (ago). Kutime, oni substantivigus verbo “marteli” per “martelo” kivoye en “xloso”. Sed qar martelo yam estas ilo (y ne ago), oni devas uzi -ad por substantivigi.

En Nova, oni uzas aparta sufikso -ag (evidente el “ago”) ticele.

Esperanta modelo de refleksivoy venas el Europa lingvoy. Ji estas tute malsama ol tiu de alia lingvoy, qar ji uzas aparta pronomo unikaze (tria persono), sed sama pronomo alikaze. Oni diras, “mi demandis min” y “vi demandis vin”, sed “li demandis sin”.

Alia lingvoy (inkl. Latina) anstate uzas modala formo. Tio estas, ekzistas indikilo montranta refleksiveco kiu ne estas pronomo. Nova preferas tiu maniero, y uzas indikiloy “mem” por refleksivo y “unalie” por reciproko.

“Mi demandis min” y “li demandis sin” idjas “mi demandis mem” y “li demandis mem”.

“Ili amis unu la alian” idjas “ili amis unalia”.

Rimarku ke hikaze Esperanta analogo estus “ili amis sin reciproke” kiu ya signifas samo.

Mem y unalie estas adyektivigebla: “mi mandjis mema tagmandjo” y “ili vidis unalia auto.”

Fine, en Nova, kelkifoye transitiva verbo idjas refleksiva manke obyekto, per ellaso de vorteto “mem”. “Li ŝanĝiĝis” au “li xandjis mem"→"li xandjis”.

Fine, Nova celas simpligi ekzistanta vortaro de Esperanto. Ni yam vidis pri aldono de finajoy, sed Nova anke volas simpligi unopa radikoy.

Simpligo estas kvartipa:

1. Plisimpligo de gramatika strukturoy - ekzemple Germandevena “ju - des” povas esti au “yu - yu” au “des - des” (au, sendube, “yu - des”) - au tiu vortetoy povas tuta malestidji kitempe signifo klaras
2. Plisimpligo de vortaro - ekzemple kikaze oni povas malestigi radiko kiu estas pli simple indikata de kunmetajo kivoye preferas Bonalingvistoy
3. Plisimpligo de vortsono - ekzemple en vortoy kun multa memsekva konsonantoy, “monstro” →"mostro"
4. Re-internaciigo de vortoy - ekzemple arkaigo de balo sence dancosmo y internaciigo signife pilko

Hiu xandjo ne estas sistema y logika. Ji bezonas atento lauvorta y estas tipa xandjo kiu naskidjas el uzado.